भारत-पाकिस्तान तनावको पछिल्लो घटनाक्रममा भारतले आफ्नो अत्याधुनिक S-400 रक्षा प्रणाली प्रयोग गरी पाकिस्तानले प्रहार गरेका मिसाइल र ड्रोनहरूलाई निष्क्रिय पारेको छ। यो रक्षा प्रणालीलाई भारतले सुदर्शन चक्र नाम दिएको छ। हिन्दु धर्म शास्त्र अनुसार भगवान विष्णुको मुख्य अस्त्र सुदर्शन चक्र थियो, गोलाकार आकारमा रहेको यो चक्र अत्यन्त तीव्र गतिमा घुम्ने र जसले शत्रुलाई काट्न सक्ने क्षमता राख्ने धार्मिक विश्वास गरिन्छ।
मे ७-८, २०२५ को रातमा पाकिस्तानले भारतका १५ सहरका सैन्य अखडाहरूलाई निशाना बनाएर ड्रोन र मिसाइल आक्रमण गरेको थियो। “सुदर्शन चक्र” ले यी आक्रमणहरूलाई सफलतापूर्वक रोकेको थियो।
के हो भारतले सुदर्शन चक्र भन्ने गरेको S-400 रक्षा प्रणाली ?
यो रुसको कम्पनी अल्माज-आन्ते (Almaz-Antey) कम्पनी द्वारा विकसित विश्वकै सबैभन्दा उन्नत लामो दूरीको सतहबाट हावामा मिसाइल हान्न सक्ने SAM प्रणाली मध्ये एक हो। यो प्रणालीले हवाई खतराहरूलाई टाढैबाट पहिचान गरी नष्ट गर्न सक्छ। भारतले यो प्रणालीलाई “सुदर्शन चक्र” नाम दिएको छ, जुन महाभारतको भगवान विष्णुको शक्तिशाली हतियारबाट प्रेरित छ, जसले प्रणालीको सटीकता, गति र घातक क्षमतालाई झल्काउँछ।
भारतले कहिले किन्यो ?
नरेन्द्र मोदी प्रधानमन्त्री भएको बेला भारतले सन् २०१८ मा रूससँग ५ वटा S-400 स्क्वाड्रन खरिद गर्न ५.४३ अर्ब अमेरिकी डलर (लगभग ३५,००० करोड भारतीय रुपैयाँ) को सम्झौता गरेको थियो। यो सम्झौता रूसी राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनको भारत भ्रमणका क्रममा भएको थियो। अमेरिकाले यो खरिदलाई लिएर CAATSA (Countering America’s Adversaries Through Sanctions Act) अन्तर्गत भारतमाथि प्रतिबन्ध लगाउने चेतावनी दिए पनि भारतले राष्ट्रिय सुरक्षालाई प्राथमिकता दिँदै यो सम्झौता अघि बढाएको थियो।
S-400 का विशेषताहरू
बहु-लक्ष्य ट्र्याकिङ: यो प्रणालीले एकैसाथ ३०० वटा लक्ष्यहरूलाई ट्र्याक गर्न र ३६ वटा खतराहरूलाई नष्ट गर्न सक्छ, जसले युद्ध क्षेत्रमा यसलाई अत्यन्त प्रभावकारी बनाउँछ।
लचिलो दायरा: यसले ४० किलोमिटरदेखि ४०० किलोमिटरसम्मका लक्ष्यहरूलाई नष्ट गर्न सक्छ र ३० मिटरदेखि ३०,००० मिटर उचाइसम्मका खतराहरूलाई सामना गर्न सक्षम छ।
३६० डिग्री कभरेज: परम्परागत प्रणालीहरूभन्दा फरक, S-400 ले पूर्ण ३६० डिग्री रडार र मिसाइल कभरेज प्रदान गर्छ, जसले दिल्ली, मुम्बई जस्ता महत्वपूर्ण क्षेत्रहरूको रक्षा गर्न उपयुक्त छ।
उन्नत रडार: यसमा 92N2E ग्रेभ स्टोन ट्र्याकिङ रडार र 96L6 चिज बोर्ड एक्विजिसन रडार समावेश छन्, जसले ६०० किलोमिटर टाढासम्मका लक्ष्यहरू पत्ता लगाउन सक्छ।
इलेक्ट्रोनिक युद्ध प्रतिरोध: यसका रडारहरू जामिङ र स्टिल्थ प्रविधिको सामना गर्न इलेक्ट्रोनिक सुरक्षा उपायहरूसहित डिजाइन गरिएका छन्।
उच्च गतिशीलता: यो प्रणाली अत्यन्तै गतिशील छ, जसले ५ मिनेटभित्र सञ्चालनमा आउन सक्छ र ६० किमी/घण्टा सडकमा र २५ किमी/घण्टा अफ-रोडमा यात्रा गर्न सक्छ।
S-400 ले के-के गर्न सक्छ?
S-400 ले निम्नलिखित हवाई खतराहरूलाई नष्ट गर्न सक्छ:
लडाकु विमानहरू (जस्तै, स्टिल्थ विमानहरू)
क्रूज मिसाइलहरू
बैलिस्टिक मिसाइलहरू (म्याक १४ सम्मको गति)
ड्रोनहरू र मानवरहित हवाई सवारी (UAV)
हवाई प्रारम्भिक चेतावनी प्रणाली (AWACS) र सहायता ज्यामरहरू
यो प्रणालीले चार प्रकारका मिसाइलहरू प्रयोग गर्छ:
40N6: ४०० किमी दूरीसम्म उच्च-मूल्य लक्ष्यहरू नष्ट गर्न सक्ने लामो दूरीको मिसाइल।
48N6: २५० किमी दूरीसम्म प्रभावकारी मध्यम दूरीको मिसाइल।
9M96E र 9M96E2: ४० देखि १२० किमी दूरीसम्मका छिटो-गतिका लक्ष्यहरू (जस्तै, लडाकु जेट र सटीक-निर्देशित हतियारहरू) लाई नष्ट गर्न डिजाइन गरिएको छोटो देखि मध्यम दूरीको मिसाइल।
S-400 को सञ्चालन दायरा
पहिचान दायरा: ६०० किलोमिटर टाढासम्मका लक्ष्यहरू पत्ता लगाउन सक्छ।
नष्ट गर्ने दायरा: ४० देखि ४०० किलोमिटरसम्म।
उचाइ: ३० मिटरदेखि ३०,००० मिटरसम्म।
भारतसँग कति S-400 छन्?
भारतले रूससँग ५ वटा S-400 स्क्वाड्रन खरिद गरेको छ, जसमध्ये ३ वटा स्क्वाड्रन सन् २०२१ देखि सञ्चालनमा छन्। बाँकी २ वटा स्क्वाड्रन सन् २०२६ सम्ममा प्राप्त हुने अपेक्षा गरिएको छ। प्रत्येक स्क्वाड्रनमा २ वटा ब्याट्री हुन्छन्, र प्रत्येक ब्याट्रीमा ६ वटा लन्चर, एक रडार, र एक नियन्त्रण केन्द्रसहित १२८ मिसाइलहरू हुन्छन्। भारतले यी प्रणालीहरूलाई पाकिस्तान र चीनसँगको सीमामा तैनाथ गरेको छ, जसमा पठानकोट (जम्मू र कश्मीर र पञ्जाबको रक्षा), राजस्थान, र गुजरातका रणनीतिक क्षेत्रहरू समावेश छन्।
के पाकिस्तानसँग S-400 छ?
पाकिस्तानसँग S-400 प्रणाली छैन। यद्यपि, पाकिस्तानले चीनबाट HQ-9P र HQ-9BE जस्ता लामो दूरीका हवाई रक्षा प्रणालीहरू प्राप्त गरेको छ, जुन S-400 को तुलनामा कम उन्नत मानिन्छ। HQ-9 को दायरा १००-२०० किलोमिटर छ र यसको रडार प्रविधि S-400 को मल्टि-AESA रडार सुइटभन्दा कम उन्नत छ। पाकिस्तानले FD-2000 र HQ-16FE जस्ता अन्य चिनियाँ प्रणालीहरू पनि प्रयोग गर्छ, तर यी प्रणालीहरूको दायरा र लक्ष्य संलग्नता गति भारतको S-400 भन्दा कम छ।
भारतले S-400 कति पटक प्रयोग गरेको छ?
पहिलो युद्ध प्रयोग: मे ७-८, २०२५ मा पाकिस्तानले भारतका उत्तरी र पश्चिमी क्षेत्रका सैन्य अखडाहरू (जस्तै, अवन्तीपुरा, श्रीनगर, जम्मू, पठानकोट, अमृतसर, लुधियाना, भुज) मा ड्रोन र मिसाइल आक्रमण गर्दा भारतले S-400 प्रणालीको पहिलो युद्ध प्रयोग गरेको थियो। यो आक्रमणलाई S-400 र अन्य प्रणालीहरू (जस्तै, आकाश) ले सफलतापूर्वक निष्क्रिय पारेको थियो।
परीक्षण प्रयोग: सन् २०२४ मा भारतीय वायुसेनाको हवाई रक्षा अभ्यासमा S-400 ले ८०% “आक्रामक विमान” लाई नष्ट गरेको थियो, जसमा भारतीय जेटहरू आक्रामक जेटको रूपमा प्रयोग गरिएका थिए।
महत्व
S-400 को अधिग्रहणले भारतको रक्षा क्षमतालाई उल्लेखनीय रूपमा वृद्धि गरेको छ, विशेष गरी पाकिस्तान र चीनसँगको तनावलाई ध्यानमा राख्दै। यसको ४०० किमी दायराले पाकिस्तानी आकाशको ठूलो हिस्सा र चीनको केही क्षेत्रलाई कभर गर्छ, जसले भारतलाई गहिरो हस्तक्षेप क्षमता प्रदान गर्छ।
S-400 सुदर्शन चक्र प्रणालीले भारतको हवाई रक्षा क्षमतालाई अभूतपूर्व रूपमा सुदृढ बनाएको छ। मे ७-८, २०२५ को घटनाले यो प्रणालीको युद्ध प्रभावकारितालाई प्रमाणित गरेको छ। पाकिस्तानको तुलनामा भारतको S-400 ले दायरा, रडार प्रविधि, र बहु-लक्ष्य संलग्नतामा स्पष्ट रूपमा अगाडी छ ।
